Fantaisie brillante
sur des motifs de l'Opéra Faust de Gounod op. 20
Henryka Wieniawskiego
Fantazja brillante op. 20, oparta na tematach zaczerpniętych z opery Gounoda Faust, została skomponowana,
podobnie jak wiele innych utworów Wieniawskiego, w dwóch wersjach: na skrzypce
z fortepianem i na skrzypce z orkiestrą. Utwór powstał w 1865 roku1.
Prawdopodobnie obie wersje Wieniawski napisał w tym samym czasie, o czym
świadczy równoczesne ich wydanie2. Za życia kompozytora utwór ukazał się w
wydawnictwach Kistnera w Lipsku oraz Choudensa w Paryżu. Publikacje te nieco różnią się tytułem utworu. W wydaniu Kistnera tytuł brzmi: Fantaisie brillante sur des motifs de l'Opéra "Faust" de Gounod, natomiast w wydaniu Choudensa: "Faust" opéra de Gounod "Fantaisie brillante", nie ma tu więc określenia, że Fantazja opiera się na motywach opery, choć oczywiście jest tak w rzeczywistości. Ponieważ edycję Choudensa przyjęto w obecnej publikacji za źródło podstawowe, konsekwentnie tytuł utworu został również powtórzony za tym wydaniem.
Temat Fausta był bardzo popularny w XIX wieku. Sięgali po niego kompozytorzy w operach, utworach wokalno-instrumentalnych, orkiestrowych i w pieśniach. Szczególną popularnością w czasach Wieniawskiego cieszyła się opera Gounoda osnuta na tym temacie. Wystawiona po raz pierwszy w 1859 roku w Paryżu, nie schodziła ze sceny Théatre Lyrique do 1869 roku. Grano ją też wielokrotnie w teatrach operowych w innych miastach europejskich. Arie z tej opery były powszechnie znane, a niektóre z nich stały się elementem obiegowego repertuaru. Gdy powstawała Fantazja Wieniawskiego, opera Gounoda znajdowała się u szczytu swej popularności.
Gatunek fantazji był szczególnie chętnie uprawiany przez kompozytorów-wykonawców w XIX wieku. Utwory te zazwyczaj opierały się na kilku popularnych melodiach, często pochodzących z ulubionych w danym okresie oper. Składały się z kilku odcinków, z których każdy wykorzystywał inną znaną melodię, tworząc rodzaj potpourri. Kompozytorzy tworzyli fantazje przede wszystkim na użytek własnych koncertów, a znane melodie miały być elementem przyciągającym publiczność. Fantazje tego typu pisano na różne instrumenty, najczęściej na fortepian bądź skrzypce. Przykładem takiej fantazji w muzyce polskiej jest młodzieńcza Fantazja op.13 Chopina. Do tego gatunku należy też Fantazja "Faust’" Wieniawskiego, druga z kolei skomponowana przez Wieniawskiego. Pierwszą jest młodzieńcze Grand duo polonais op. 8, które w rzeczywistości jest fantazją omawianego typu, jakkolwiek nie nosi takiego tytułu.
Fantazja "Faust” składa się z pięciu odcinków zakończonych krótkim wirtuozowskim finałem. Różnią się one wyrazem, kontrastują ze sobą , wyraźnie się wyodrębniają, do czego przyczynia się m.in. zmiana tonacji i tempa towarzysząca zawsze pojawieniu się nowego odcinka. Plan tonalny całości jest stosunkowo prosty. Utwór rozpoczyna się w a-moll, a kończy w A-dur; oba tryby tonacji A występują na zmianę. Jedynie w odcinku IV pojawia się dalsze wychylenie do F-dur, a następnie E-dur (tonacja dominanty), prowadząc do A-dur kolejnego odcinka. Zmianom poddawane jest również tempo. W kolejnych odcinkach występuje na zmianę tempo szybsze i wolne, jakkolwiek kontrasty w tym zakresie nie są zbyt silne.
Odcinek Takty Tempo Tonacja
I 1-59 Allegro moderato a-moll
II 60-121 Andante ma non troppo A-dur
III 122-253 Allegro agitato non troppo a-moll
fragment końcowy: moderato
IV 254-327 Andante. Andante non troppo F-dur, E-dur
V (z finałem) 328-553 Tempo di Valse. Allegro non troppo A-dur
Schemat Fantazji
Poszczególne
odcinki albo mają charakter zamknięty, kończą się na tonice (np. odcinek II),
albo poprzez dominantę przechodzą w sposób bardziej płynny do następnego (np.
odcinek III), ale również w tych przypadkach cezury między odcinkami są
wyraźne.
Kolejne odcinki utworu opierają się na melodiach zaczerpniętych z partii głównych bohaterów opery: Fausta, Mefista i Małgorzaty, a także postaci drugoplanowych: Walentego i Siebela. Kompozytor wykorzystuje albo całą melodię, albo tylko jej charakterystyczną frazę lub fragment początkowy. I tak linia melodyczna odcinka I (wstępnego) zbudowana jest z charakterystycznej frazy monologu Fausta „Rien! en vain j’interroge” z pierwszego aktu opery poprzez jej powtarzanie, przekształcanie i wzbogacanie przebiegami figuracyjnymi. Podstawą melodii odcinka II jest początkowy fragment partii Walentego „O Sante Médaille” z drugiego aktu opery oraz motyw z partii Siebela „Faites-lui mes aveux” z aktu trzeciego. Odcinek III wykorzystuje melodię Mefista „Le veau d’or” z drugiego aktu. Cała melodia partii Małgorzaty („Je veux t’aimer”) i Fausta („Lassie-moi”) z trzeciego aktu jest podstawą odcinka IV, a odcinek V – to walc „Ainsi que la brie légère” z aktu drugiego.
W budowaniu poszczególnych odcinków Wieniawski posługuje się głównie techniką wariacyjną, co było typowe dla fantazji tego rodzaju. Najczęściej temat pojawia się dwukrotnie, początkowo w postaci pierwotnej, a następnie ze zmianami wariacyjnymi3. Relacje między partią skrzypiec i fortepianu są w Fantazji bardziej wyrównane niż w większości utworów Wieniawskiego. Jakkolwiek partia skrzypiec dominuje4, to jednak fortepian nie ogranicza się tu jedynie do roli podpory harmonicznej, lecz aktywnie współdziała w budowaniu charakteru wyrazowego, napięć i odprężeń i współuczestniczy w charakterystyce postaci, którym poświęcony jest dany odcinek, niejako kształtuje „akcję” przedstawioną przez Fantazję5. Widać to już wyraźnie na samym początku utworu, gdzie powtarzane oktawy w niskim rejestrze fortepianu zapowiadają mroczną i pełną niepokoju postać Fausta. Również w II odcinku tremolo fortepianu charakteryzuje niepokój Walentego o siostrę (Małgorzatę). Wieniawski często sięga tu po środek (tremolo), który tradycyjnie stosowany był dla uwypuklenia niepokoju i narastającego wzburzenia. W tym samym odcinku kompozytor nakłada na siebie linię melodyczną skrzypiec, zbudowaną na początkowym fragmencie partii Walentego, i motywy zaczerpnięte z partii Siebela, które pojawiają się jedynie w fortepianie. Jak stwierdza R. Suchowiejko6, fortepian ukazuje postać Siebela zgodnie z jego miejscem w operze, jako postać stającą zawsze na uboczu. Równocześnie każda z partii operuje własną motywiką, jest jak gdyby niezależna, a ich połączenie tworzy pełną wyrazu całość. Funkcję budowania napięcia i wstępnej charakterystyki postaci pełni również fortepian w III odcinku, poświęconym Mefistofelesowi (służą temu tremolo, skoki, akcenty, zróżnicowanie rytmiczne przy szybkim tempie, podkreślające demoniczno-sarkastyczny charakter postaci), a także w odcinku IV (duet Fausta i Małgorzaty), gdzie na końcu fragmentu F-dur pełnej ekspresji linii melodycznej skrzypiec znów towarzyszy jak gdyby z oddali pianissimo, złowieszcze tremolo fortepianu, niczym zapowiedź przyszłych wydarzeń. Potęgowaniu napięcia służy także wzmaganie ruchu w partii fortepianu oraz liczne skoki. Nie ma natomiast między oboma instrumentami dialogowania. Skrzypce są z reguły instrumentem wiodącym, nigdy nie pełnią roli towarzyszenia fortepianowi.
Partia
skrzypiec jest bardzo bogata i zróżnicowana. Obok fragmentów śpiewnych o
charakterze lirycznym pojawiają się liczne fragmenty wirtuozowskie, różnego
typu figuracje, również w wysokich pozycjach i w dwudźwiękach, w tym tak
charakterystyczne dla Wieniawskiego długie odcinki staccato wykonywane na jednym smyczku, gra wielogłosowa, akordy,
skoki, liczne flażolety (por. zwłaszcza motyw flażoletowy w walcu). Wszystkie
te środki wirtuozowskie są jednak ściśle podporządkowane potrzebom muzycznym, tworzą charakterystykę postaci Fantazji.
Temu samemu celowi służą liczne zmiany metrum, nie tylko między odcinkami
utworu, lecz również wewnątrz odcinków. W odcinku II występuje na zmianę
metrum 
i 12/8, ale tylko w partii fortepianu. Partia skrzypiec ma niezmiennie
metrum 
. Nie powoduje to wrażenia polimetrii, ponieważ 3 ósemki w partii
fortepianu przypadają na 1 ćwierćnutę w partii skrzypiec, efekt jest zatem taki
sam, jak gdyby w partii fortepianu były triole. Jest to więc tylko inny sposób
zapisu, który w niniejszym wydaniu został zachowany. Chodziło natomiast
kompozytorowi o przyspieszenie ruchu. Taki efekt jeszcze wyraźniej uzyskuje w
następnym odcinku, gdzie po metrum 
pojawia się 6/8, tym razem
już w obu partiach, a następnie . Tu już zmiana metrum jest wyraźnie
odczuwalna. W IV odcinku metrum także ulega zmianie, kolejno pojawia się
¾, i 9/8. Zmiany te przyczyniają się do wewnętrznego zróżnicowania odcinków,
a równocześnie współtworzą muzyczne
portrety cytowanych postaci.
Fantazje na temat opery Gounoda Faust, przeznaczone skrzypce i fortepian, tworzyli w XIX wieku również inni kompozytorzy, tacy jak Vieuxtemps, Alard, czy Sarasate. Budowa wszystkich tych utworów jest podobna i bardzo często większość zaczerpniętych z opery tematów pokrywa się7.
Fantazja brillante op. 20 w wersji na skrzypce z fortepianem była wydawana po śmierci kompozytora najczęściej w Niemczech, a także w Anglii i USA, jak również po II wojnie w Polsce. Świadczy to o zainteresowaniu skrzypków tym błyskotliwym dziełem.
Autograf utworu w wersji na skrzypce z fortepianem nie zachował się, a w każdym razie nie udało się go nigdzie odnaleźć. Za życia Wieniawskiego Fantazja op. 20 została opublikowana u dwóch wydawców: Kistnera w Lipsku i Choudensa w Paryżu. Nie wiadomo, jaki był udział kompozytora przy sporządzaniu obu wydań, czy i kiedy robił korekty. Wiemy jednak, że Wieniawski był bardzo skrupulatny jeśli chodzi o przygotowanie swoich utworów do wydania, najprawdopodobniej więc przeprowadzał ich korekty, zwłaszcza że było to możliwe z uwagi na obecność kompozytora w Niemczech na koncertach w czasie przygotowywania wydania Kistnera oraz we Francji – w okresie przygotowywania wydania Choudensa. W Bibliothèque Nationale de France znajduje się natomiast autograf partytury na skrzypce i orkiestrę, brak karty tytułowej, sygn. M.S.8065.
Pierwodruk wersji na skrzypce z fortepianem, Fr. Kistner, Leipzig, numer wydawniczy 3261 [1868]. Oddzielna karta tytułowa wydania na skrzypce z fortepianem prawdopodobnie nie istniała. Pierwodruk głosu skrzypiec, Fr. Kistner, Leipzig, numery wydawnicze 3260, 3261, czyli numery wydawnicze wersji utworu z orkiestrą i z fortepianem, co oznacza, że w obu wersjach był ten sam głos skrzypiec solo. Karta tytułowa: Fantaisie brillante / sur des motifs de l'Opéra: / "Faust" de Gounod / pour le / Violon / avec Accompagnement d'Orchestre / ou de Piano / composée et dédiée / À SA MAJESTÉ / CHRISTIAN IX / ROI DE DANEMARC / par / HENRI WIENIAWSKI. / OP. 20., z prawej strony: Violon principal Pr.M.2.- / Parties d'Orchestre Pr. M. 7.50 net. / [V. I, II, Va, Vc. & B. à M.1.- net] / Avec Piano Pr. M.5.-. Poniżej na środku: Propriété de l'Editeur. / Enregistré aux Archives de l'Union. / LEIPZIG, FR. KISTNER. / Médaille d'or del'Empereur d'Austriche. / Droit d'exécution réservé. / 3260.3261.
Drugi nakład pierwszego wydania francuskiego, Choudens fils, Paris, numer wydawniczy A.C. 3129 [ok. 1887]; karta tytułowa: A Sa Majesté / CHRISTIAN IX ROI DE DANEMARK / FAUST / Opéra de Ch. GOUNOD / Fantaisie brillante / POUR VIOLON / avec accompt de Piano / ou d'Orchestre / PAR / H. WIENIAWSKI / Prix 10f Paris, CHOUDENS Fils, Editeurs, / Boulevd des Capucines, 30, (près la rue Caumartin) / Tous droits d'execution et de reproduction réservés.; pierwszego nakładu tego wydania nie udało się odnaleźć.
Zofia Chechlińska
__________________________________________________________________________________________________
