Życiorys Józefa Wieniawskiego

Portret artysty ze zbiorów Towarzystwa Muzycznego im. H. Wieniawskiego w Poznaniu.

Józef Wieniawski (ur. 23 maja 1837 r. w Lublinie; zm. 11 listopada 1912 r. w Brukseli) był polskim pianistą, kompozytorem, pedagogiem i dyrygentem. Pochodził z rodziny o silnych tradycjach muzycznych. Jego matka Regina, siostra cenionego pianisty Edwarda Wolffa, była jego pierwszą nauczycielką gry na fortepianie. Starszy brat Henryk był jednym z najwybitniejszym skrzypków i kompozytorów XIX wieku, młodszy brat Aleksander - śpiewakiem, natomiast bratanek Adam Tadeusz - kompozytorem i pedagogiem, jednym z inicjatorów Międzynarodowego Konkursu Skrzypcowego im. Henryka Wieniawskiego. 

Jednym z pierwszych nauczycieli Józefa w Lublinie był Franciszek Synek. W wieku dziesięciu lat rozpoczął czteroletnie studia w paryskim konserwatorium (1847-1850), gdzie kształcił się w klasach fortepianu Piotra Józefa Zimmermanna i Antoniego Franciszka Marmontela. Nauki kompozycji i kameralistyki pobierał natomiast u Karola Walentego Alkana. Uzyskał szereg nagród z tych przedmiotów. Uczelnię ukończył z najwyższym wyróżnieniem otrzymując Prémier Grand Prix (z gry na fortepianie oraz z harmonii). Technikę gry na fortepianie doskonalił również u wuja Edwarda Wolffa.

Karierę wirtuozowską i twórczość kompozytorską rozpoczął już ok. 1846 roku u boku starszego brata w Paryżu. Młodzieńcy występowali razem jako "cudowne dzieci", wywołując sensacje i wybuchy oklasków w salach koncertowych Polski, Rosji (ok. 200 koncertów w dwa lata), Ukrainy, Niemiec, Austrii, Belgii i Francji (kalendarium). 

Wybrane cytaty z recenzji prasowych wspólnych koncertów Henryka i Józefa Wieniawskich >

Wspólna kompozycja braci Wieniawskich Grand Duo Polonais w ich wykonaniu wywoływała za każdym razem burze oklasków. Z bratem napisał zresztą Józef kilka utworów, pierwszym było Allegro de Sonate g-moll op. 2 z 1848 roku. W 1855 roku lat drogi braci rozeszły się. Józef uzupełniał wykształcenie pianistyczne u Franciszka Liszta w Weimarze (1855-56), zaś sztukę kompozycji szlifował u Adolfa Bernarda Marxa w Berlinie (1856-58). 

W 1859 roku przeniósł się do Warszawy, gdzie poświęcił się organizacji poranków i wieczorów muzycznych, na których oprócz niego występowali m.in. J. Hornziel, J. Goebelt,  A. Wieniawski (brat), M. Kalergis, M. Więckowska, F. Dulcken, później także I.J. Paderewski (poranki wznowił w 1873 r.). Następnie zamieszkał w Paryżu, gdzie bawiącemu tam dwukrotnie Moniuszce oddał cenne usługi w propagowaniu jego kompozycji we Francji. Dzięki staraniom Józefa Wieniawskiego ukazały się w 1862 roku w Paryżu 34. pieśni Moniuszki z tekstem francuskim w nakładzie G. Flaxlanda, a także III Litania ostrobramska (Echos de Pologne). Starał się również o wystawienie jednej z oper Moniuszki we Francji. W 1864 roku przeniósł się do Moskwy, gdzie początkowo był nauczycielem tzw. klas muzycznych przy tamtejszym oddziale Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego, a od 1866 r. profesorem i sekretarzem rady artystycznej konserwatorium. Po roku otworzył jednak prywatne klasy muzyczne, w których miał około 700 uczniów (wg Jana Kleczyńskiego). W 1870 roku osiadł w Warszawie, dokąd wcześniej przyjeżdżał często z koncertami. W 1871 był jednym z członków-założycieli Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego. W tym samym roku dał trzeci i ostatni koncert w Krakowie; w 1872 wystąpił w Dreźnie a w 1875 zagrał jedyny recital we Wrocławiu. Józef Wieniawski rozwinął w Warszawie szeroką i intensywną działalność, zwłaszcza kiedy objął w 1875 r. po Aleksandrze Zarzyckim funkcję dyrektora Towarzystwa Muzycznego. Urządzał koncerty symfoniczne i zapraszał do współpracy najwybitniejszych solistów zagranicznych. Wybitnie dbał o jakość koncertów, zarówno kameralnych jak i symfonicznych. Po trzech latach działalności zrezygnował z ubiegania się o reelekcję i wyjechał do stolicy Francji. W 1878 roku objął stanowisko nauczyciela gry fortepianowej w Konserwatorium w Brukseli, gdzie z sukcesem organizował koncerty kameralne w Palais des Beaux Arts (wspólnie z Jenő Hubayem) oraz w Salle de la Grande Harmonie (we współpracy z Eugènem Ysaÿe'm). W 1889 roku ożenił się z Melanią Hilsheimer, córką drezdeńskiego bankiera, z którą miał syna i dwie córki, Elżbietę - skrzypaczkę i wiolonczelistkę, oraz Marcelę. Od 1900 roku dawał własne Séances de Piano. W 1896 roku za całokształt pracy otrzymał godność członka honorowego WTM. Jeden z ostatnich koncertów dał Wieniawski w Lipsku w 1910 roku. Dokonał kilku nagrań na wałkach pianolowych. 

Józef Wieniawski został pochowany na cmentarzu Ixelles w Brukseli. 

Od czerwca do września 2016 roku na zlecenie Towarzystwa Muzycznego im. Henryka Wieniawskiego w Poznaniu i przy wsparciu finansowym Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego przeprowadzona została renowacja grobu Józefa Wieniawskiego na cmentarzu Ixelles w Brukseli. Inicjatorem projektu i instytucją wspierającą wszelkie jego etapy był Instytut Polski w Brukseli. Prace nadzorował dr Piotr Niemcewicz z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Twórczość kompozytorska Józefa Wieniawskiego obejmuje muzykę fortepianową (m.in. są to romanze, impromptus, contemplations, idylle, nokturny, walce, berceuses, mazurki, polonezy, etiudy koncertowe i dydaktyczne), kameralną (duety, sonaty, trio i kwartet), symfoniczną (uwertury orkiestrowe, symfonia, suita, fantazja i koncert fortepianowy) oraz pieśni solowe. Drukiem ukazało się 51 jego kompozycji. 

Kompozycje Józefa Wieniawskiego

fortepianowe:

• Polka brillante op. 11 (1852)
• 2 Idylles op. 1: 1. Epanchement, 2. La barque (1854)
• Valse de concert op. 3 (1854)
• Fantaisie et Variations de concert sur des motifs de la Sonnambula de Bellini... op. 6 (1854)
• Valse de salon op. 7 (1855)
• 2 Morceaux de concert: 1. Barcarolle-Caprice op. 9, 2. Romance-Etude op. 10 (1855)
• Tarantelle op. 4 (1855)
• Pensée fugitive op. 8 (1856)
• Adagio e rondo giocoso (1857)
• Fantaisie brillante (1858)
• Polonaise op. 13 (ca. 1858)
• Pieśń bez słów (1858), dod. do nr 13
• Souvenir d'un valse op. 18 (1858), dod. do nr 30
• Menuet D-dur z żywego obrazu scen. Szlachectwo (1859), dod. do nr 46
• Rondeau op. 15 (1859)
• Impromptu op. 19 (1860)
• Souvenir de Lublin. Romance variée op. 12 (ca. 1860)
• Sonata h-moll op. 22 (1860)
• Polonaise triomphale op. 21 (1862)
• 8 Mazourkas op. 23 (ca. 1865)
• 8 Romances sans paroles op. 14 (1869)
• Fantaisie et fugue op. 25 (ca. 1875)
• Etude de concert op. 33 (ca. 1875)
• Deuxième Impromptu op. 34 (ca. 1875)
• Deuxième Tarantelle op. 35 (ca. 1875)
• Deuxième Etude de concert op. 36 (ca. 1875)
• Troisième Polonaise op. 27 (1879)
• Deuxième valse de concert op. 30 (1880)
• Barcarolle op. 29 (1884)
• Ballade op. 31 (1884)
• Nocturne op. 37 (1884)
• Sur l'Océan. Contemplation dis-moll op. 28 (1887)
• 6 pièces romantiques op. 39: 1. Idylle, 2. Evocation, 3. Jeux de Flées, 4. Ballade, 5. Elégie orientale, 6. Scène rustique (1889)
• Mazourka de concert op. 41 (b.r.)
• 24 Etudes de mécanisme et de style op. 44 (1890)
• Rêverie op. 45 (1890)
• Valse-Caprice op. 46 (1890)
• 4-me Polonaise op. 48 (ca. 1895)
• Klavierstücke (in. tyt. Morceaux) op. 51: 1. Impromptu, 2. Etude, 3. Tristesse, 4. Valse (1898)

kameralne:

• Allegro de sonate op. 2 na skrzypce i fortepian (1848), wspólnie z Henrykiem Wieniawskim 
• Grand Duo Concertant na tematy z opery "Łucja z Lammermoor" G. Donizettiego op. 6 (1850),
  wspólnie z Henrykiem Wieniawskim (utwór zaginiony)
• Duo Concertant na temat ros. hymnu A. Lwowa, wspólnie z Henrykiem Wieniawskim (1851)
• Duet na motywach fińskich na skrzypce i fortepian (1851)
• Grand Duo Polonais D-dur op. 5 na skrzypce i fortepian,
  wspólnie z Henrykiem Wieniawskim (op. 8)
• Sonata d-moll op. 24 na skrzypce i fortepian (ca. 1875), 
• Sonata E-dur op. 26, na wiolonczelę i fortepian (ca. 1875)
• Kwartet a-moll op. 32 na dwoje skrzypiec, altówkę i wiolonczelę (ca. 1880), także transkrypcja na fortepian na 4 ręce
• Trio G-dur op. 40 na fortepian, skrzypce i wiolonczelę (ca. 1885)

pieśni na głos i fortepian

• 2 op. 17: 1. Pieśń wiosenna, sł. R. Zmorski (1859), 2. Pieśń jesienna, sł. A.Z. Wicherski (1884), dod. do nr 35
• Modlitwa do Najświętszej Maryi Panny Ostrobramskiej op. 16 na głos i fort. lub org., sł. nieznanego autora (1860),
  trzy wersje językowe: łac. Ave Maria, niem. Gebet, fr. Prière
• 4 Gesänge op. 38: 1. Entzückung (Extase, Zachwycenie), sł. H. Cazalis (1887), dod. do nr 175, 2. Er liebte mich so sehr, sł. E. de Girardin, 3. ich kehre nie zurück, sł. Z. Krasiński, 4. Und hattest du mir nichts zu sagen, sł. V. Hugo (1883)
• 6 Gesänge op. 47: 1. Wach auf, o Herz, 2. Omar der Kalif, 3. Die Spinnerin, 4. Viel Vögel sind geflogen, 5. Mailied, 6. Wand[e]rers Nachtlied (ca. 1895)
• 6 Lieder op. 50 (b.r.)

orkiestrowe

• Symfonia D-dur op. 49 (1890)
• Uwertury: D-dur (1856?), E-dur op. 28 (1862?), transkr. na fortepian na 4 ręce J. Wieniawskiego, Guillaume le Taciturne ("dramatyczna") op. 43, part. i wersja na fort. na 4 ręce (1897), Wilhelm Orański ("dramatyczna"), wyk. 1897
• Suite romantique op. 41, transkr. na fort. J. Wieniawskiego (ca. 1905)
• Koncert g-moll op. 20 na fortepian i orkiestrę (1858)
• Fantaisie op. 42, na 2 fort. lub 2 fort. i ork.  (ca. 1886), wersja na 2 fort. (ca. 1888)