Polonez D-dur op. 4
Henryka Wieniawskiego
wersja na skrzypce i fortepian
Polonaise brillante op. 4
jest pierwszym z dwóch polonezów skomponowanych przez Henryka Wieniawskiego;
drugi to Polonez A-dur op. 21 z
późniejszego okresu twórczości. Pierwotna wersja Poloneza D-dur powstała z inspiracji Karola Lipińskiego, któremu
utwór jest dedykowany. Wieniawski poznał go jesienią 1848 roku, gdy wraz z
rodziną znalazł się w Dreźnie, gdzie Lipiński był koncertmistrzem Opery. Młody
kompozytor wysoko cenił sobie wskazówki wielkiego wirtuoza, który przybliżał mu
wzory interpretatorskie dawnych mistrzów wiolinistyki, przede wszystkim
Giuseppe Tartiniego, a także sposoby wykonywania dzieł J. S. Bacha i L. van
Beethovena. Chłonął też opowieści o sztuce interpretatorskiej N. Paganiniego i
jego artystycznej charyzmie w czasie występów. Wieniawski grał w kwartecie
Lipińskiego, nauczył się jego Concerto
militaire, który potem wielokrotnie wykonywał, m.in. z towarzyszeniem
fortepianu w realizacji swego brata Józefa, i – jak wiadomo z przekazów –
napisał do Concerto wirtuozowską
kadencję.
Zapewne w tym czasie zarysował też pierwszą wersję Poloneza D-dur; znana jest wersja dzieła z 1852 roku, opublikowana w 1853 r, i właśnie ona stała się podstawą opublikowania utworu w ramach źródłowej serii Dzieła Wszystkie Henryka Wieniawskiego w 2000 roku. W 1849 roku, gdy Wieniawski szkicował utwór, nie znał jeszcze zasad kontrapunktu i harmonii, z wielkim sukcesem i pochwałami ukończył Konserwatorium Paryskie w klasie Josepha Lamberta Massarta – miał wówczas zaledwie 11 lat. Do Paryża powrócił dopiero w kwietniu 1849 roku, by kontynuować naukę kompozycji w klasie profesora Hipolita Colleta, wraz z bratem Józefem, z którym odbywał już tournées koncertowe i który także z wielkim powodzeniem ukończył paryskie Konserwatorium. Egzaminy końcowe z kompozycji obydwaj zdawali w czerwcu i lipcu 1850 roku, a więc w zasadzie po roku studiów. Edmund Grabkowski pisze, że w tym okresie Polonez D-dur przybrał ostateczny kształt, choć w wykazie dzieł kompozytora – podobnie jak inni autorzy – powstanie utworu datuje na rok 1852, zatem na czas wielkiego rosyjskiego tournée braci Wieniawskich1.
Polonez powstał w dwóch wersjach: na skrzypce z akompaniamentem fortepianu i na skrzypce z orkiestrą. W tym okresie Wieniawski skomponował również Adagio élégiaque op. 5, które zalecał wykonywać przed Polonezem; oba dzieła przedstawiono publiczności w marcu 1853 roku na jednym z serii dziewięciu koncertów w Wiedniu. Rękopisy partytur obu utworów – Poloneza i Adagio – kompozytor w 1856 dedykował królowi holenderskiemu Wilhelmowi III; wykonał je w tym samym roku, 18 marca na koncercie w Amsterdamie. W XIX wieku koncertów na ogół nie publikowano w formie partytury, partię orkiestry wydawano jako głosy orkiestrowe. Świadczy o tym choćby karta tytułowa wydania E. Giroda w Paryżu (1858): „Polonaise brillante en ré majeur pour le violon avec accompagnement d’orchestre ou de piano, prix avec piano 9 F, prix avec orchestre”.
Polonez ma budowę repryzową, lecz nie jest ona schematyczna. Główna część (A) składa się z cząstek a, a1, b, a, przy czym wyraźnie ośmiotaktowy temat (a), dynamiczny i zamaszysty, pełni rolę refrenu. Część środkowa odznacza się większym liryzmem w poszczególnych tematach i frazach, jest jednak zróżnicowana. Dochodzą tu do głosu pierwiastki wirtuozowskie – flażolety, dwudźwięki, skoki, łamane trójdźwięki w rytmie punktowanym i ornamenty, pojawia się też temat refrenowy. Część repryzowa natomiast jest skrócona do refrenu i wirtuozowskiej kody. Po raz pierwszy w swej młodzieńczej twórczości Wieniawski wykazał się tu twórczą samodzielnością i dojrzałością, zarazem uchwycił pewien narodowy rys poloneza – tchnącego bohaterskim duchem i pełnego rozmachu, nasyconego wirtuozerią, obfitującego w kontrasty i dramatyczne momenty. W „Neue Wiener Musikzeitung” 1853 nr 10, z 10 marca, ukazała się recenzja jednego z dwóch koncertów w wiedeńskiej Musikvereinsaal (3 i 7 III), której autor tak pisze o grze Wieniawskiego i jego młodzieńczych utworach: „Ma wielki ton, lekko i pewnie prowadzi smyczek. Doskonale daje sobie radę z technicznymi manewrami na podstrunnicy. Również jego kompozycje są pełne ognia i pomysłowości. Na pierwszym koncercie grał skomponowane przez siebie Adagio élégiaque, Polonaise di bravura [op. 4], Souvenir de Moscou. Świadczą zdecydowanie o talencie młodego artysty, tak pod względem pomysłowości, dopracowania, jak i charakterystyczności, owe bardzo świeże, oryginalne dźwiękowe kwiaty”2.
Wieniawski dość często grywał swoje polonezy. Do dziś mają one powodzenie u wykonawców i publiczności, należą też do najczęściej nagrywanych dzieł kompozytora.
Polonez D-dur na
skrzypce i fortepian Henryka Wieniawskiego powstał podczas tournée koncertowego
kompozytora po Rosji w 1852 roku, lecz pierwsza wersja utworu została
zarysowana już w 1849 w Dreźnie, pod wpływem Karola Lipińskiego, i jemu
dedykowana3. Autograf
dzieła w wersji na skrzypce i fortepian nie jest znany. Istnieje tylko rękopis
partytury Poloneza w wersji na
skrzypce i orkiestrę, ofiarowany, wraz z Adagio
élégiaque op. 5 na skrzypce i orkiestrę, królowi Holandii, Wilhelmowi III,
w 1856 roku. Monarcha odznaczył Wieniawskiego Krzyżem Kawalerskim Orderu Korony
Dębowej, a dwa lata później – Krzyżem Oficerskim tego orderu. Rękopis znajduje
się w Bibliotece Królewskiej w Hadze. Władimir Grigoriew przedstawił też tzw.
domniemany rękopis z Moskwy, który jest partyturą Poloneza na skrzypce z orkiestrą w wersji nieco skróconej,
przechowywany w Literatorskoje Russkoje Muzykalnoje Obszczestwo, Moskowskoje
Otdielenie.
Pierwodruk ukazał się w wydawnictwie Meyera w Brunszwiku w 1853 roku, numer wydawniczy 1023 (4o, 11 s. + vno solo: 3 s.), jako „Polonaise de concert en ré majeur op. 4” według karty tytułowej w serii „Duos célebres pour Violon et Piano”, i jako „Polonaise brillante” według pierwszej strony tekstu muzycznego. U dołu pierwszej strony znajduje się uwaga kompozytora: „En exécutant cette Polonaise en public il serait bon de prendre pour Introduction l’Adagio élégiaque op. 5” („Wykonując ten Polonez publicznie, byłoby dobrze poprzedzić go, jako wstępem, Adagio élégiaque op. 5”).
Za życia kompozytora utwór opublikowano również w Paryżu, u Etienne Giroda w 1858 roku, numer wydawniczy 40854; to wydanie można uznać za pierwodruk francuski. Po śmierci Wieniawskiego pojawiło się wiele innych wydań: dzieło opublikowano m.in. w Moskwie, Moguncji, Berlinie, Lipsku, Wiedniu i Londynie.
Z wydań polskich należy wymienić: Polonaise brillante op. 4 i Adagio élégiaque op. 5. Oprac. Z. Jahnke. PWM. Kraków 1947, numer wydawniczy 209; edycję w serii „Miniatury Skrzypcowe”, t. 66. Oprac. I. Dubiska. PWM. Kraków 196l, numer wydawniczy 4530; wyd. 2. (1963), z numerem wydawniczym 5338, powtórzono jeszcze 1971 i 1973 roku z tym samym numerem; także: Polonez koncertowy D-dur, [w:] Z polonezów polskich na fortepian. Z. 2. Red. S. Lachowska. PWM. Kraków 1965, numer wydawniczy 5761; wyd. 2. 1967, numer wydawniczy 6398, ponawiano w latach 1975 i 1977 z tym samym numerem wydawniczym.
Irena Poniatowska
__________________________________________________________________________________________________
1. E. Grabkowski, Henryk
Wieniawski. Kompozytor – wirtuoz – pedagog. (Henryk Wieniawski. Dzieła wszystkie).
Poznań 1996, por. s. 12 i
39.
2.
Ibid., s. 15 i 29; recenzja w przekładzie J. Stęszewskiego.
3. W książce E. Grabkowskiego, Henryk Wieniawski 1835-1890. Kalendarium. Poznań 1986, s. 16, znajdujemy wzmiankę, że Polonez
w pierwszym zarysie powstał w 1849 roku, natomiast w opracowaniu Henryk Wieniawski. Kompozytor - wirtuoz – pedagog. (Henryk Wieniawski. Dzieła wszystkie). Poznań 1996, s. 39 (wykaz kompozycji), ten sam autor jako datę skomponowania utworu podaje rok 1852.
4. Datę 1858 potwierdza, na podstawie numerów wydawniczych, Anik Devries, François Lesure, Dictionnaire des éditeurs de musique français. T. 1-2. Genewa 1979.
wersja na skrzypce i orkiestrę
Pierwodruk Polonaise
de concert en ré majeur op. 4 ukazał się w Wydawnictwie H. Litolffa w 1853
roku, w wersji na skrzypce z towarzyszeniem fortepianu. Prawie równoległe
wydanie francuskie E. Giroda, z roku 1858, w podtytule uwzględnia także wersję
z orkiestrą – pour le violon avec accompagnement d'orchestre ou de piano,
nie wiemy jednak, czy chodziło o wydanie partyturowe, czy tylko o głosy
orkiestrowe.
Istnieje wprawdzie rękopis partytury Poloneza, ale sporządzony do celów reprezentacyjno-dyplomatycznych – ofiarowany wraz z Adagio élégiaque op. 5 na skrzypce i orkiestrę królowi Holandii Wilhelmowi III w 1853 roku. Władimir Grigoriew natomiast przedstawił tzw. domniemany rękopis z Moskwy, będący partyturą tego utworu na skrzypce z orkiestrą w wersji nieco skróconej.
Niestety, żaden ze wspomnianych manuskryptów nie może być podstawą edycji źródłowej. Przede wszystkim liczba taktów w rękopisie dla króla nie jest zgodna z wydaniem Poloneza (w wersji z fortepianem) u Litolffa, różnice wykazuje także głos skrzypcowy. Rękopisu moskiewskiego również nie można brać pod uwagę, gdyż jest źródłem niepełnym, a jego autentyczność nie została zweryfikowana.
Jeśli chodzi natomiast o głosy orkiestrowe, nie dysponujemy egzemplarzem edycji Giroda (1858), nie wiadomo też, czy Litolff (1853) wydał głosy wraz z wersją z towarzyszeniem fortepianu. Jedyne głosy, jakie obecnie mamy do dyspozycji (w Archiv Verein Wiener Philharmoniker oraz w Centralnej Bibliotece Nutowej w Warszawie), opublikował Litolff – zapewne w okresie międzywojennym, datując według nr. wyd. 12475 – jako Polonaise de Concert pour le violon avec accompagnement d’orchestre ou de piano par Henri Wieniawski op. 4.
